Ο δυναμισμός της προφορικής παράδοσης - Γιάννης Κιουρτσάκης

Ας αντιμετωπίσουμε τώρα το βασικό μας πρόβλημα! με ποιον τρόπο ο Καραγκιόζης παύει προοδευτικά να αποτελεί μια ζωντανή ομαδική δημιουργία και παίρνει το δρόμο της παρακμής; Πρόβλημα, όπως διαπιστώνουμε, διόλου εύκολο.

Αλήθεια, εκείνο που φανερώνουν τα προηγούμενα είναι τελικά ο δυναμισμός της παράδοσης του Καραγκιόζη, η αντίστασή της στις ισχυρές εξαρθρωτικές επιδράσεις, που δέχεται από τον αστικό πολιτισμό. Και θα ήταν ανώφελο - αλλά και άδικο - να κατακρίνουμε a priori τους καραγκιοζοπαίχτες για τα "ξένα" στοιχεία που έφεραν την τέχνη τους. Για τον απλό λόγο ότι ο "εκσυγχρονισμός" τους επιβλήθηκε από το κοινό τους και ήταν, επομένως, γι' αυτούς αναπότρεπτος. Έτσι τα συμπτώματα "εκφυλισμού" πρέπει να αποδοθούν πρωταρχικά στα νέα γούστα αυτού του κοινού, δηλαδή στις αλλαγές που δοκιμάζουν στον αιώνα μας τα λαϊκά στρώματα αυτού του τόπου και ολόκληρη τη νεοελληνική κοινωνία, αυτές έκαναν αδύνατη την επιστροφή του θεάτρου σκιών στην αρχική μορφή του - όπως το ομολογούν και οι πιο "παραδοσιακοί" καραγκιοζοπαίχτες. Κι αν είναι αλήθεια ότι μια λαϊκή  παράδοση εξαρτάται τόσο στενά από τον ομαδικό φορέα της, τότε το κήρυγμα της προσκόλλησης του Καραγκιόζη στις πιο "παραδοσιακές" μορφές του είναι όχι μόνο ουτοπικό, αλλά και αντιφατικό στον πυρήνα του: γιατί απομονώνει την παράδοση από αυτόν τον φορέα και την οδηγεί μοιραία στην αποστέγνωση και τη μουσειοποίηση, δηλαδή στην άρνηση της ουσίας της. Ας το ξαναπούμε: η παράδοση δεν είναι για την ομάδα μια ανάγγιχτη κληρονομιά, αλλά το εξελισσόμενο της.

Από αυτή την άποψη, το ζήτημα δεν είναι αν οι καραγκιοζοπαίχτες αλλοίωσαν μορφές που ο αισθητής θα προτιμούσε εύλογα να είχαν μείνει αμετάβλητες, αλλά αν έκαναν ότι μπορούσαν για να προσαρμόσουν την τέχνη τους στις νέες απαιτήσεις του κοινού, χωρίς να καταστρέψουν τα βασικά πλαίσια της ομαδικής δημιουργίας, δηλαδή της φυσιολογικής ανανέωσης της παράδοσης, αν έκαναν ότι περνούσε από το χέρι τους για ν' αντιμετωπίσουν την αντίφαση ανάμεσα στη γοργή μεταβολή των ομαδικών γούστων και στην αναγκαία σταθερότητα των παραδοσιακών πλαισίων. Και η απάντηση είναι καταρχήν καταφατική: ναι, οι καραγκιοζοπαίχτες πέτυχαν χονδρικά  να ανταποκριθούν στις επιταγές των θεατών τους και να προβάλουν στον μπερντέ καινούργιες όψεις της ελληνικής ζωής, χωρίς να προδώσοτν την παράδοση που κληρονόμησαν. Αυτό μας έδειξαν οι καινοτομίες του Μόλλα, Και το ίδιο θα μας έδειχναν ακόμα πιο πολύ τα παλαιά φυλλάδια των άλλων καραγκιοζοπαιχτών - που δεν μπορούμε δυστυχώς να παρουσιάσουμε εδώ.

"Η αναγκαιότητα της τέχνης" - Έρνστ Φίσερ

κεφάλαιο 4. περιεχόμενο και μορφή

  Η αλληλενέργεια περιεχομένου και μορφής είναι ζωτικό πρόβλημα στην τέχνη, και όχι μόνο στην τέχνη. Από τον καιρό του Αριστοτέλη, που πρώτος έθεσε το πρόβλημα, και του οποίου η απάντηση ήταν τόσο εσφαλμένη όσο ήταν λαμπρή, πολλοί φιλόσοφοι και φιλόσοφοι - καλλιτέχνες θεώρησαν τη μορφή, το ουσιαστικό, το ανώτερο, το πνευματικό συστατικό μέρος της τέχνης και το περιεχόμενο το θεώρησαν δευτερεύον, ατελές συστατικό, ανεπαρκώς εξαγνισμένο ώστε να φτάνει την πλήρη πραγματικότητα. Η καθαρή μορφή, φρονούν αυτοί οι στοχαστές, είναι η πεμπτουσία της πραγματικότητας, κάθε ύλη ωθείται από μια επιμονή να αυτοδιαλυθεί σε μορφή στον ανώτατο δυνατό βαθμό, να γίνει μορφή, να πετύχει τελειότητα μορφής και ύλης, και όσο περισσότερο υπερισχύει η μορφή - όσο λιγότερο επιβαρύνεται από ύλη - τόσο μεγαλύτερη είναι η τελειότητα που έχει επιτευχθεί. Έτσι τα μαθηματικά είναι η πιό τέλεια από τις επιστήμες και η μουσική, υποστηρίζουν, η πιό τέλεια από τις τέχνες, γιατί και στα δυο η μορφή έχει γίνει το περιεχόμενο του εαυτού της. Τη μορφή τη βλέπουνε μάλλον σαν την "ιδέα" του Πλάτωνα, σαν κάτι αρχικό, στο οποίο η ύλη πασχίζει να απορροφηθεί - μια πνευματική αρχή τάξης που νομοθετεί την ύλη. Η άποψη αυτή αντανακλά την πείρα του πρωτόγονου αγγειοπλάστη: "πρώτα έφτιαξα μια φόρμα και ύστερα έχυσα την άμορφη μάζα στην έτοιμη φόρμα".